هر نوعی از اختلال ساختاری یا کارکردی تیروئید که باعث شود هورمن های تیروئیدی کمتر از حد متداول ترشح شوند جزو کم کاری تیروئید یا هیپوتیروئیدیسم به شمار می آید و به دو صورت اولیه و ثانویه وجود دارد که در نوع اول اشکال در خود غده تیروئید است و در نوع ثانوی، براثر مشکل در نقطه ای دیگر از بدن، این حالت برای تیروئید بوجود می آید. اکثر موارد این بیماری از نوع اول هستند. حدود ۹۵ درصد موارد کم کاری تیروئید را کم کاری اولیه تیروئید و گواتر تشکیل می دهد.
کم کاری تیروئید یا هیپوتیروئیدی زمانی اتفاق می افتد که تیروئید مقدار هورمون تیروئیدی، کمتر از حد طبیعی تولید کند که نتیجه آن کاهش بسیاری از فعالیت‌های بدن می باشد. وظیفه هورمون T4 تنظیم عملکردهای اساسی بدن از قبیل هضم غذا، ضربان قلب ، رشد فیزیک و ذهنی می باشد. گرچه کم کاری تیروئید ممکن است موقتی باشد، اما معمولاً یک وضعیت دائمی به شمار می آید. برخی مطالعات نشان می‌دهند که ۱۰ درصد زنان و ۳ درصد مردان به کم کاری تیروئید دچارند.
تیروئید دو هورمون مهم تری‌یدو‌تیرونین و تیروکسین را می‌سازد که در رشد سلول‌های جنینی و تنظیم متابولیسم بدن در افراد بالغ نقش مهمی دارند. غده تیروئید، ید را از مواد غذایی مختلف به دست آورده و در خود ذخیره می‌کند و سپس هورمون T4 را می‌سازد. در صورت اشکال در کارکرد این غده و کاهش میزان تولید T4 در بدن، تغییراتی در اشتها، دمای بدن، وزن، الگوی خواب و غیره به پدید می‌آید.
یکی از شایعترین بیماریهای مزمن در سطح جهان کم کاری تیروئید است و نشانه‌های این بیماری امکان دارد تا پس از توقف عملکرد غده تیروئید پدیدار نشود. باید در نظر گرفت که حدود ۳/۲ از افراد مبتلا به این بیماری ، از ابتلای خود به این بیماری بی‌خبر اند. احتمال وقوع کم کاری تیروئید در زنان دو برابر مردان شده است.
علائم
خستگی و ضعف یکی از مهمترین علائم می باشد. تنگی نفس هنگام فعالیت، عدم تحمل سرما، اضافه وزن، کند شدن تکلم و فرایندهای ذهنی، اختلال خلق و خو، یبوست، کاهش ضربان قلب، از مهمترین علائم دیگر کم کاری تیروئید به شمار می آیند.
در کم کاری تیروئید قیافه بیمار به دلیل رسوب اسید هیالورونیک و جذب آب تورم پیدا کرده و تجمع این مواد در پلک چشم، زبان، حنجره و پوست دست می شود. پوست بیماران خشک بوده و ترشح غدد عرق کاهش یافته است. از سوی دیگر به علت انقباض عروق پوستی، پوست سرد و رنگ پریده می باشد.
کاهش ضربان قلب و ریزش مو از دیگر علائم است. کلسترول در این افراد بالا می رود. ۱۰ تا ۲۰ درصد از این بیماران دچار فشارخون بالا نیز می شوند. کم اشتهایی و یبوست از دیگر مشکلات این افراد می باشد. در زنان این حالت باعث اختلال در قاعدگی شده و عموماًً با افزایش خونریزی همراه است. در برخورد با بیمار مبتلا به کم کاری تیروئید همیشه باید کم کاری غده فوق کلیوی و خطر بروز بحران فوق کلیوی را مورد توجه قرار داد. تغییرات واضح ناخن همانند پرکاری تیروئید دیده نمی شود. حدود ۴۰ درصد افراد مبتلا به کم کاری تیروئید، دچار کم خونی اند.
در طول تاریخ کم کاری تیروئید به عنوان یک بیماری ساکت و بی سر و صدا شناخته شده است. چرا که نشانه‌های آن چنان است که هیچکس نمی‌فهمد که دچار اختلالی شده است. در مراحل ابتدایی ممکن است علائم بطور کم بروز کند چرا که بدن توانایی جبران نسبی غده تیروئید از کار افتاده را با افزایش تحریک آن دارد. البته به دلیل آنکه تولید هورمون تیروئید کاهش یافته است و متابولیسم بدن کند شده، نشانه‌های مختلفی می‌تواند پدیدار شود. افراد در اثر ابتلا به بیماری شدید امکان دارد دچار اختلالات ذهنی، اختلالات تنفسی، مشکلات قلبی ، نوسان در دمای بدن و بالاخره مرگ ناشی از عدم درمان به موقع شده باشند.
شخص بیمار می‌تواند یکی از علائم زیر یا بیشتر را داشته باشد: خستگی فراگیر ، خواب آلودگی زیاد ، فراموشکاری(آلزایمر) ، مشکلات در حافظه و عدم تمرکز و مشکلات یادگیری ، ناخن و موی خشک و شکننده ، پوست خشک و خارش دار ، صورت پف آلود و ورم پلکها ، کاهش ضربان قلب ، از دست دادن شنوائی ، افزایش وزن، افسردگی، بزرگ شدن غده تیروئید یا گواتر ، گرفته شدن صدا ، ضعف و درد عضلانی، بی‌حس شدن دستها ، حساسیت زیاد به سرما، یبوست، اختلالات قاعدگی، افزایش فراوانی سقط و افزایش حساسیت به داروها.
در نظر گرفتن این نکته بسیار مهم است که کم کاری تیروئید علائم بسیار شدیدی ندارد و علامت های آن کم کم پیشرفت می کند. و تنها پس از جراحی و درمان پر کاری تیروئید است که علائم به صورت ناگهانی بروز می کند که از جمله این علائم می توان به گرفتگی شدید عضلات گردن، بازوها، ساق پا، شانه و پشت اشاره کرد.
و در صورتی که هر یک از این علائم نمایان شد باید سریعاً به پزشک مراجعه کرد. افرادی که مبتلا به این بیماری (کم کاری تیروئید) می‌باشند در صورتی که مشکل آنها تشخیص داده نشود و درمان نشوند دچار میکزودم می‌شوند. چنین حالتی نادر ولی شدید است و علایمی مانند زبان بزرگ، چهره متورم، گرفتگی صدا و کند ذهنی را به دنبال دارد. کمای میکزدما باعث افت فشار خون، تنفس کوتاه و کم شدن حرارت بدن می‌شود.
این عارضه می تواند در بیماران مسن و یا افرادی که در برابر سرمای شدید قرار می گیرند و یا روی آنها عمل جراحی قرار گرفته است، می تواند رخ دهد. داروهای ضدتیروئید مانند متی مازول و پروپیل تیواوراسیل می توانند موجب کم کاری تیروئید شوند. التهاب تیروئید بر اثر ویروس ها یا پس از زایمان هم می توانند در نهایت منجر به کم کاری تیروئید گردند.
از جمله بیماری هایی که در اثر کم کاری تیروئید به وجود می آیند می توان به موارد ذیل اشاره کرد:
– بیماری هاشیموتو:
ممکن است کم کاری تیروئید نتیجه ابتلا به بیماری هاشیموتو باشد؛ (التهاب مزمن غده تیروئید را بیماری هاشیموتو گویند). در این بیماری سیستم ایمنی بدن در تشخیص غده تیروئید به عنوان عضوی از بدن دچار اختلال می‌شود و با این غده به عنوان یک جسم خارجی مقابله می‌کند. به واسطه چنین واکنش و حمله ای از سوی سیستم ایمنی، عملکرد غده تیروئید دچار اختلال شده و و حتی برخی اوقات این غده تخریب می‌شود.
– ید رادیواکتیو:
کم کاری تیروئیدی به میزان زیادی پس از استفاده از ید رادیواکتیو که برای درمان پرکاری تیروئید به کار می‌رود، اتفاق می‌افتد. همچنین رادیوتراپی‌هایی که برای درمان سرطان‌های سر و گردن مورد استفاده قرار می‌گیرد، نیز می‌تواند موجب تخریب غده تیروئید و کم کاری آن گردد.
– جراحی تیروئید:
برداشتن غده تیروئید به علت سرطان و یا اختلالات دیگر ، عفونتهای ناشی از ویروسها و باکتریها نیز می‌توانند منجر به اختلال کار غده تیروئید و کم کاری آن شوند.
– کمبود ید:
یکی دیگر از عوامل کم کاری تیروئید باشد. کمبود ید در مواد غذایی مورد مصرف افراد موجب می‌شود که T4 کمتری ساخته شود. مصرف نمک یددار و دیگر مواد غذایی حاوی ید ، کمبود ید در بدن را جبران می‌کند.
– هیپوتیروئیدی خود ایمنی:
دستگاه ایمنی بدن می‌تواند عکس‌العملی در غده تیروئید ایجاد کند که باعث کم کاری تیروئید می‌شود و در بیشتر وقت ها موجب ایجاد گواتر می شود (بزرگی تیروئید). این اختلال ممکن است در دیگر بیماری های خود ایمنی نیز نمایان شود و سایر اعضای خانواده نیز دچار این حالت باشند. داشتن سابقه خانوادگی مشکلات تیروئید و کلسترول بالا و یا بیماریهای سیستم ایمنی مانند لوپوس و آرتریت روماتوئید و یا دیابت، افراد را مستعد ابتلا به چنین بیماری می‌کند.
امکان دارد بدون علت مشخصی تلید هورمون تیروئید رو به کاهش رود.
انواع بیماری کم کاری تیروئید
۱- شایعترین آن هنگامی شروع می شود که غده تیروئید نتواند هورمون T4 را به اندازه کافی بسازد.
۲- نوع دیگر از کم کاری تیروئید زمانی به وجود می‌آید که غده هیپوفیز به اندازه کافی هورمون محرک تیروئید را تولید نکند که به آن کم کاری تیروئید هیپوفیزی گفته می‌شود. هر نوع مرضی که باعث آسیب رساندن به غده هیپوفیز بشود می‌تواند موجب آسیب رسیدن به سلول هایی شود که هورمون تحریک کننده تیروئید را ترشح می‌کنند. این هورمون، تیروئید را تحریک می کند که میزان طبیعی هورمون تیروئید را تولید کند. این یک علت بسیار نادر هیپوتیروئیدی است.
۳- نوع سوم کم کاری تیروئید به علت نداشتن عملکرد صحیح هیپوتالاموس موجب می شود. (هیپوتالاموس ، قسمتی از مغز به حساب می‌آید که عملکرد غدد کل بدن را کنترل می‌کند)
۴- گاهی کم کاری تیروئید به دلیل مصرف بعضی از انواع داروها به وجود می‌آید. اما باید توجه داشت که از هر ده هزار نفر تنها دو نفر دچار واکنشی نسبت به دارو می‌شوند. در ضمن چنین حالتی به ندرت باعث کم کاری تیروئید به صورت حاد می‌شود.
علل بیماری:
– اختلالات دستگاه ایمنی یکی از علل رایج ابتلا به کم کاری تیروئید است (به ویژه تیروییدیت هاشیموتو و پس از زایمان)
– انواع ویروسها مانند اوریون و آنفلوانزا، عفونت باکتریایی غده تیرویید (نادر)
– سن و چاقی: مردان بعد از ۶۰ سالگی و زنان پس از ۵۰ سالگی احتمال بیشتری برای ابتلا به این بیماری دارند.
– داروها: استفاده از داروهایی همچون لیتیوم داروی درمان افسردگیهای دو قطبی ، نیتروپروساید، داروی درمان فشار خون) ، دوز بالای ید و آمیودارون نیز می‌توانند کم کاری تیروئید را ایجاد کنند. زمانی که بیمارانی که به مصرف این دارو پرداخته اند به طور مرتب توسط پزشک مورد آزمایش و ویزیت قرار گیرند، امکان ایجاد چنین اثراتی جانبی از دارو نادر خواهد بود.
تشخیص
پزشکان بر اساس نشانه های بیماری، معاینه فرد بیمار، سابقه بیماری و آزمایشات تیروئید به تشخیص کم کاری تیروئید می رسند. علائم فیزیکی و نشانه‌های مشخص کننده‌ای که می‌توانند به وسیله یک پزشک تشخیص داده شوند، می‌توانند نشانه‌ای از هیپوتیروئیدی باشند. این امر ممکن است بسیار کند پیش برود تا آنجا که بسیاری از بیماران متوجه نمی‌شوند که بدنشان تغییر کرده است و بنابراین انجام تستهای آزمایشگاهی به شدت برای تأیید تشخیص و تعیین علت هیپوتیروئیدی اهمیت دارد که شامل چک TSH ، T4، T3 و پادتنهای ضد تیروئید و غیره می‌باشد.
درمان
برخی پزشکان لووتیروکسین سدیم را برای درمان این بیماری تجویز می‌کنند که به صورت قرص با یک درمان تک دوز روزانه داده می‌شود که بسته به میزان TSH تجویز می‌شود. مثلاً در بیمارانی که عملکرد تیروئید در آنها تقریبا صفر است روزانه ۱۰۰ تا ۱۵۰ میکروگرم یا در بیمارانی که بیماری قلبی دارند و یا زیر ۶۰ سال دارند دوز لووتیروکسین ۵۰ تا ۱۰۰ میکروگرم است.
هدف نهایی این درمان رسیدن به حد نرمال TSH است که اگر ۲ یا ۳ سال طبیعی بود و تغییری نکرد نیازی به ادامه درمان نیست. هورمون تیروئید در بدن بسیار کند عمل می‌کند و بنابراین چند ماه پس از شروع درمان طول می‌کشد تا در علایم بهبودی مشاهده شود.
از آنجا که بسیاری از موارد هیپوتیروئیدی ، دائمی و اغلب پیشرونده هستند ضروری است که درمان این وضعیت در طول زندگی فرد ادامه پیدا کند و درمان دارویی در کم کاری تیروئید هیچ گاه قطع نمی‌شود. اندازه گیری دوره‌ای سطح TSH و وضعیت بالینی برای اطمینان از اینکه دوز مناسب تجویز شده است ضروری است چرا که ممکن است نیاز به تعدیل دوزهای درمانی در زمانهای مختلف وجود داشته باشد.
بسیار مهم است که دوز دارو در زنانی که تصمیم به باردار شدن دارند به خوبی تنظیم شود چرا که هیپوتیروئیدی می‌تواند بر رشد و نمو جنین تأثیر بگذارد. غالباً در طی حاملگی جایگزینی هورمون تیروئید تغییر می‌کند و بنابراین مراقبت بیشتری لازم است. داروها و مکملهای مختلفی (خصوصاً آهن) می‌توانند مشخصاً بر جذب هورمون تیروئید تآثیر بگذارند و بنابراین سطح هورمون نیاز به مراقبتهای بیشتری در طی بیماری یا تغییر داروها دارد.
در بعضی مواقع برای درمان این بیماری داروی لووتیروکسین تجویز می شود. ممکن است در هفته اول مصرف این دارو افراد را دچار ریزش مو، تپش قلب و لرزش شوند. ۸-۶ هفته بعد از درمان میزان هورمن ها به حد طبیعی می رسد ولی T.S.H بعد از ۳ ماه به حد طبیعی خود بر می گردد. طی حاملگی باید میزان مصرف داروی فوق را ۵۰ تا ۱۰۰ درصد افزایش داد.
متاسفانه پزشکان متخصص زنان و زایمان توصیه به عدم مصرف هرگونه دارویی در زمان بارداری می کنند که این برای جنین خطرناک است. فروس سولفات و بعضی داروهای کاهنده چربی نباید همزمان با این دارو مصرف شوند.
رژیم‌های غیر دارویی
– ورزش منظم
– رژیم غذای پرفیبر
– آزمایشهای منظم
– لبنیات و تخم مرغ
– انواع غذاهای دریایی
– انواع سبزیجات که حاوی مقادیر متفاوتی از ید هستند
– مصرف زیاد کلم ، شلغم ، هلو ، بادام زمینی ، دانه‌های سویا و اسفناج به آنان توصیه نمی‌شود و باید مصرف این نوع مواد غذایی را محدود نمایید.
پیشگیری
هیچگونه راهی برای جلوگیری از این بیماری وجود ندارد ولی با تشخیص به موقع این بیماری می‌توان به مداوای آن پرداخت و از مشکلات بیشتر پیشگیری نمود.
انواع کم کاری تیروئید
الف : کم کاری تیروئید مادرزادی
ب : کم کاری تیروئید با علت خود ایمنی
پ : کم کاری اکتسابی
الف – کم کاری تیروئید مادرزادی
در مورد کم کاری مادر زادی تیروئید، از هر ۴ هزار نوزاد که بدنیا می آیند، یک مورد کم کاری تیروئید وجود دارد. البته متاسفانه در ایران از هر ۹۵۰ نوزاد متولد شده، یک نفر مبتلا به کم کاری تیروئید است.
میزان بروز این بیماری یک در ۳۰۰۰ تا ۴۰۰۰ تولد زنده است .
• علائم بالینی
– در دختران بیشتر از پسران است .
– وزن و قد هنگام تولد طبیعی است اما دور سر مقداری بزرگتر از نرمال است .
– اختلال تنفس بصورت حملات آپنه ، گرفتگی بینی و بزرگی زبان .
– زردی طول کشیده در نوزاد از علائم اولیه می باشد .
– گریه کم و خواب زیاد
– کاهش اشتها
– اختلال در شیرخوردن بصورت سرفه ناگهانی
– بزرگی شکم
– فتق نافی
– یبوست
– ادم اندام تحتانی و دستگاه تناسلی
– بزرگی قلب ، سوفل قلبی و مایع دور قلب
– کاهش دمای بدن زیر ۳۵ درجه سانتیگراد و سردی پوست
– کم خونی
– صدای خشن و تأخیر شروع تکلم
– بزرگی ملاج جلویی و عقبی روی سر
– پف آلوده بودن پلکها
– پوست خشک و پوسته دار
– کاهش در رشد عقلانی و رشد جسمانی
– بی حالی و تأخیر در یادگیری نشستن و ایستادن
راه های تشخیص این نوع کم کاری آزمایش هورمونهای تیروئید و عکسبرداری از استخوانها و تأخیر سن استخوانی می باشد. رشد و تکامل مغز تا حدود ۳ سالگی ادامه دارد . به همین دلیل کم کاری مادرزادی تیروئید باعث عوارض جبران ناپذیری بر رشد و تکامل مغز و اعصاب مرکزی می‌شود .
رشد طولی و قد نوزاد نیز تحت تأثیر این بیماری قرار گرفته و کند خواهد شد . در نتیجه این بیماری با عوارضی نظیر: عقب ماندگی ذهنی ، کوتاهی قد و کاهش شنوائی همراه است . با توجه به اینکه این عوارض در صورت عدم تشخیص زودرس و عدم شروع بموقع جبران ناپذیر هستند . لذا غربالگری نوزادان در سنین ۳-۵ روز بعد از تولد از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است . درمان بموقع و صحیح از بروز عوارض این بیماری جلوگیری می کند .
• درمان کم کاری تیروئید مادرزادی:
آزمایشات هورمون تیروئید به صورت منظم و پی در پی لازم است. کودک مبتلا به کم کاری تیروئید باید طبق دستورالعمل زیر مورد آزمایش قرار گیرد .
– ۲و۴ هفته بعد از شروع درمان
– هر ۱ ماه در طول ۶ ماه اول زندگی
– هر ۲ ماه در طول ۶ ماه دوم زندگی
– هر ۳ ماه بین سنین ۱۲ تا ۳۶ ماهگی
– هر ۶ ماه بعد از ۳۶ ماهگی ( در صورت ابتلا به کم کاری مادرزادی تیروئید دائمی )
انجام آزمایشها برای اطلاع از کافی بودن مقدار قرص لووتیروکسین لازم است و با توجه به نتایج آزمایشها ، مقدار قرص لووتیروکسین مصرفی توسط پزشک تعیین می شود .
ب : کم کاری تیروئید با علت خود ایمنی
میزان بروز آن ۴ در هزار نفر زن ، یک در هزار مرد و سن بروز آن حدود ۶۰ سالگی است .
• علائم کلینیکی:
– خشکی پوست
– کاهش تعریق
– تورم در تمام پوست بدن
– صورت پف آلود همراه با تورم دور چشم
– زردی و کم خونی
– عدم رشد ناخن
– موی کم پشت ، خشک و شکننده و نهایتآً تاسی سر
– کم پشت شدن یک سوم خارجی ابروها
– یبوست
– افزایش وزن
– کاهش ضربان قلب
– کاهش فشار خون
– سردی اندامها
– کری پیشرونده
– اختلال در تنفس
– اختلال در خواب
– اختلال در حافظه و تمرکز حواس
– اختلال در راه رفتن
– صدای خشن
• تشخیص:
۱- آزمایش هورمونی تیروئید
۲- نمونه برداری از تیروئید
نکات قابل توجه در مورد بیماری کم کاری تیروئید:
– کمبود ید شایعترین علت کم کاری تیروئید در سطح جهان است، در مناطقی که فراوانی ید وجود دارد بیماریهای خودایمنی و دخالت طبی شایعترین علت کم کاری تیروئید است.
– شروع درمان به موقع در نوزادان ( قبل از ۲۸ روزه گی نوزاد) از بروز عقب ماندگی ذهنی در نوزاد مبتلا به بیماری کم کاری مادرزادی تیروئید جلوگیری می کند .
